چَشم یا چـِشم عضو بارز اولین حس از حواس پنجگانه یعنی بینایی است. در زبان پهلوی هم این واژه به همین گونه به کار می‌رفته‌ است. چشم ها بعد از مغز، پیچیده ترین عضو بدن هستند. چشم ها در هر ساعت 36000 بایت (bits: واحد اندازه گیری اطلاعات) اطلاعات را تهیه می کنند و بنا بر این نزدیک به 85 درصد کل معلومات شما از طریق چشم ها به دست می آید.انواع گوناگونی از اندام‌های حساس به نور در موجودات زنده یافت می‌شود. ساده‌ترین انواع چشم‌ها تنها توان تشخیص وجود نور در پیرامون را دارند در صورتی‌که چشم‌های پیچیده‌تر قادرند شکل‌ها و رنگ‌ها را نیز از هم بازشناسند یا برخی حیوانات به طول موج هایی بیشتر از طول موج مرئی چشم انسان حساسند.

چشم انسان دارای اجزای پلک، مژه، ملتحمه، صلبیه، قرنیه، مردمک، عنبیه، زجاجیه، عدسی، زلالیه، شبکیه و مشیمیه است.

كار اصلی چشم آن است كه نورهایی را كه از خارج دریافت می كند طوری روی پرده شبكیه متمركز كند كه تصویر دقیقی از شیء مورد نظر روی پرده شبكیه ایجاد شود. شبكیه این تصاویر را به صورت پیام های عصبی به مغز ارسال می كند و این پیام ها در مغز تفسیر می شوند. بنابراین برای واضح دیدن، قبل از هرچیز لازم است كه نور به طور دقیق روی پرده شبكیه متمركز شود.ساختمان چشم شبیه یك كره است. در قسمت جلوی این كره یك پنجره شفاف به نام قرنیه وجود دارد. نور از محیط خارج وارد قرنیه شده پس از عبور از مردمك به عدسی می رسد. عدسی نور را به صورت دقیق روی شبكیه متمركز می كند تا تصویر واضحی بر روی شبكیه ایجاد شود.برای آنكه اشیاء به صورت دقیق و واضح دیده شوند لازم است مسیری كه نور در چشم طی می كند شفاف باشد و قرنیه و عدسی نور را درست روی شبكیه متمركز كنند.
در ادامه اشاره ای به اجزای مختلف چشم و وظایف آن ها می شود:

پلک ها (Eyelids) :
وقتی جسم نوك تیزی به چشم ما نزدیك می شود ما بی اختیار پلك ها را می بندیم. پلك ها بافت های منحصر به فردی هستند که پوشش مخاطی متحرکی را تشکیل می دهند که تمام سطح کره چشم را می پوشاند و وظیفه محافظت از چشم ها را بر عهده دارند. مژه ها مثل یك صافی از ورود گرد و غبار و ذرات مختلف به داخل چشم جلوگیری می كنند. خود پلك ها دو وظیفه مهم دارند: اول آنكه مثل یك دیوار دفاعی جلوی قسمت عمده ای از كره چشم را می گیرند و از كره چشم محافظت می كنند، دوم آنكه پلك ها هر 5 تا 10 ثانیه یك بار باز و بسته می شوند كه این امر به شسته شدن میكروب ها و ذرات خارجی از سطح چشم كمك می كنند و در حقیقت سطح چشم را جارو می كند. به علاوه باز و بسته شدن پلك ها به توزیع یكنواخت اشك بر روی كره چشم كمك می كند. اگر پلکها دچار اختلالات آناتومیک یا عملکردی باشند ، اولین قدم درمانی در جهت بهبود وضع سطح چشم، اصلاح فیزیولوژی نرمال پلک است.حدود 100 مژه در پلک بالا و 50 مژه در پلک پایین وجود دارد که دقیقا قدام به صفحه تارسی خارج شده و به سمت جلو خم می شوند. مژه های فوقانی به سمت بالا و مژه های تحتانی به سمت پایین قوس برمی دارند که باعث گیر انداختن و جلوگیری از ورود اجسام ریز به داخل سطح کره چشم می شوند.

ملتحمه (Conjunctiva) :
ملتحمه یك لایه شفاف محافظ است كه سطح داخلی پلك ها و روی سفیدی كره چشم را می پوشاند. در واقع ملتحمه یك اپیتلیوم مخاطی است كه از محل اتصال پوستی مخاطی لبه پلك تا لیمبوس قرنیه ای - صلبیه ای ادامه یافته است. در ملتحمه رگ های خونی و گلبول های سفید به مقدار زیادی وجود دارد. این رگ ها و سلول های دفاعی تا حد زیادی از ورود میكروب ها و عوامل بیماری زا به قسمت های عمقی چشم جلوگیری می كند. به علاوه ترشحات ملتحمه سطح چشم را نرم و مرطوب نگه می دارد و در حقیقت سطح چشم را روغنكاری می كند كه این امر باعث آسان تر شدن حركات چشم در جهات مختلف می شود. مساحت ناحیه ملتحمه بیشتر از سطح كره چشم و پلكهاست و باعث ایجاد چندین چین می شود. چین ها در فورنیكس ها برجسته تر بوده وبرای حركت كره چشم لازم هستند . در سمت داخل، فورنیكس وجود ندارد و چین ملتحمه ایجاد چین نیمه هلالی را می كند.

قرنیه (Cornea) :
قرنیه قسمت شفاف و شیشه مانند جلوی چشم می‌باشد که مقطعی از یک کره یا یک جسم بیضوی منظم است که از ورای آن ساختمان های داخلی تر كره چشم مثل عنبیه و مردمك دیده می شود. در واقع رنگ چشم وابسته به عنبیه است که از فردی به فرد دیگر متفاوت می‌باشد و قرنیه کاملا شفاف است.قرنیه در محل لیمبوس (حلقه دور قرنیه) به ملتحمه متصل می‌شود. قطر افقی آن 11.75 و قطر عمودی 10.6 میلیمتر است. ضخامت آن از مرکز به محیط افزایش می‌یابد (0.65 - 0.52) میلیمتر. منابع تغذیه قرنیه ، عروق لیمبوس ، زلالیه و اشک است. قسمت سطحی قرنیه بیشتر اکسیژن خود را از اتمسفر می‌گیرد. ساختمان یکنواخت ، بی‌آب بودن و بی‌رگ بودن عوامل شفافیت قرنیه می‌باشد.

ساختمان كروی که قرنیه بخشی از آن است، باعث می شود كه قرنیه چشم مثل یك ذره بین عمل كند و نورهایی را كه از محیط خارج وارد كره چشم می شوند به صورت پرتوهای همگرا درآورد كه تصویر واضحی روی شبكیه ایجاد كنند. نور پس از عبور از قرنیه و عدسی چشم به شبکیه می‌رسد تا در آنجا تصویر تشکیل گردد و پس از فعل و انفعالاتی، اطلاعات این تصویر به صورت امواج الکتریکی-عصبی به مغز منتقل گردد و عمل بینایی کامل گردد. هر گونه اختلالی که در این مسیر بروز نماید سبب کاهش بینایی می‌شود. قرنیه اولین عنصر در این مسیر می‌باشد.وجود یک قرنیه شفاف و با شکل هندسی منظم، لازمه اصلی بینایی است البته در همه افراد این امر به صورت دقیق اتفاق نمی افتد. مثلاً اگر انحنای قرنیه كسی بیشتر از حد طبیعی باشد تصاویر به جای آنكه روی پرده شبكیه بیفتد در جلوی پرده شبكیه تشكیل می شود. چنین فردی نزدیك بین (میوپ) است. همچنین اگر انحنای قرنیه كسی كمتر از حد طبیعی باشد تصاویر به جای آنكه روی پرده شبكیه بیفتند در پشت آن تشكیل می شوند. چنین فردی دوربین (هیپروپ) است. به طوری كه می بینیم قرنیه افراد نقش مهمی در تعیین دوربینی یا نزدیك بینی یا شماره چشم افراد دارد. به همین علت اكثر روش های جراحی برای اصلاح دید و شماره عینك روی این بخش از چشم انجام می گیرد. مثلاً در روش های لیزر (PRK)، لیزیك(LASIK)، لازك(LASEK) و جراحی با تیغه الماس (RK) مقدار انحنای قرنیه تغییر می كند و شماره چشم فرد اصلاح می شود. همچنین استفاده از لنز تماسی (كنتاكت لنز) كمك می كند كه انحنای قرنیه فرد موقتاً به اندازه مطلوب برسد و دید فرد اصلاح شود.
 

عنبیه (Iris) :
عنبیه بخش رنگی پشت قرنیه است كه رنگ چشم افراد را تعیین می كند. رنگ این بخش در چشم افراد مختلف متفاوت است و از آبی و سبز تا عسلی و قهوه ای تغییر می كند. رنگ عنبیه از صفاتی که به فنوتیپ فرد (که خود به ژنوتیپ او وابسته است) بستگی دارد. این رنگ (چه قهوه‌ای، چه مشکی، آبی، خاکستری، سبز...) به طور کلی به دو نوع رنگ‌دانه بستگی دارد: ملانین (عموماً) و لیپوفوسین (برای برخی از انواع سبز). در صورت نبود هیچ‌گونه رنگ‌دانه‌ای (زالی)، چشم می‌تواند به رنگ خونی که در آن جاری است در بیاید.

مردمک (Cornea) :
در وسط عنبیه سوراخی به نام مردمك وجود دارد كه مقدار نور وارد شده به چشم را تنظیم می كند. كار مردمك مثل پرده ای است كه پشت پنجره آویزان شده و نور ورودی به اتاق را كم و زیاد می كند. همانطور كه وقتی نور خارج شدید و زیاد باشد، پرده را می بندیم تا نور كمتری به اتاق وارد شود، وقتی چشم در محیط پر نور قرار می گیرد مردمك تنگ می شود تا مقدار نور كمتری وارد چشم شود. به همین صورت وقتی چشم در محیط كم نور قرار می گیرد مردمك گشاد می شود تا نور بیشتری وارد چشم شود.

عدسی (Lens) :
عدسی عضوی است محدب الطرفین ، قابل انعطاف، بدون رگ و شفاف با قطر 9 میلیمتر و ضخامت 4 میلیمتر که ما بین مایع زلالیه و زجاجیه چشم قرار دارد. و توسط زنول ها به شیارهای بین جسم مژگانی اتصال دارد.عدسی در پشت مردمک واقع شده است و عمل تطابق و متمرکز کردن نور بر روی شبکیه را انجام می‌دهد.در هنگام مطالعه، عدسی با تغییر انحنا خود این امکان را ایجاد می‌نماید که بتوانیم اجسام نزدیک را بخوبی ببینیم. این قابلیت از سن 45-40 سالگی به بعد، کاهش می‌یابد و بنابراین پیر چشمی عارض می‌گردد، بدین معنا که برای دید نزدیک و مطالعه نیاز به عینک جداگانه خواهد بود. هرگاه فردی به نزدیک نگاه می‌کند، انقباض عضله سیلیاری، کشش عدسی را کم می‌کند و لذا عدسی کروی‌تر شده و قدرت انکساری بیشتری پیدا می‌کند و تصویر جسم نزدیک را بر شبکیه می‌اندازد (عمل تطابق). در نگاه به دور عکس این حالت اتفاق می‌افتد. با پیر شدن و کاهش حالت ارتجاعی عدسی ، قدرت تطابق آن کاهش می‌یابد و فرد تار می‌بیند.این همان حالتی است كه به آن پیر چشمی گفته می شود. با گذشت سن علاوه بر آنكه قدرت تغییر شكل عدسی كم می شود میزان شفافیت عدسی هم كم می شود. گاهی كدورت عدسی آنقدر زیاد می شود كه مثل پرده ای دید فرد را تار می كند. این كدورت عدسی را اصطلاحاً آب مروارید یا كاتاراكت می گویند.

زجاجیه (Vitreous humor) :
فضای خلفی چشم كه محوطه پشت عدسی چشم است توسط زجاجیه که مایع ژله مانند شفافی است پر می شود. زجاجیه که از پشت عدسی تا روی پرده شبكیه وجود دارد، توسط برخی از سلول‌های شبکیه تولید می‌شود. این ماده ۹۰٪ حجم چشم را تشکیل می‌دهد و ۹۵٪ ترکیب آن آب، و باقی انواع نمک‌ها و گلوکز است. ضریب شکست زجاجیه ۱٫۳۴ است. زجاجیه باعث حفظ شکل کروی چشم می‌شود، و همراه با زلالیه فشار درون چشم را ثابت نگاه می‌دارد. به علاوه، زجاجیه لایه نازک شبکیه را بر روی مشیمیه فشار می‌دهد و آن را در جای خود ثابت می‌کند. همچنین، زجاجیه با جذب بخشی از پرتوهای فرابنفش، از شبکیه محافظت می‌کند. در بعضی شرایط مثل افزایش سن، ضربه به چشم، نزدیک بینی متوسط تا شدید، دیابت و .... ساختمان ژله مانند زجاجیه تغییر می كند و در بعضی جاها حالت آبكی پیدا می كند. در این حال بعضی قسمت های زجاجیه شفافیت خود را از دست داده و سایه ای روی پرده شبكیه می اندازند كه فرد آن را به صورت اجسام شناور كوچكی می بیند كه مثل مگس در میدان بینایی بالا و پایین می روند. این حالت اصطلاحاً مگس پران گفته می شود. در صورتی که فردی به صورت حاد دچار مگس پران و یا احساس جرقه زدن (فلاشینگ) شود؛ باید از نظر احتمال سوراخ شدگی شبکیه معاینه شود.

زلالیه (Aqueous humor) :
اتاق قدامی فضای كوچكی است كه بین قرنیه و عنبیه قرار دارد. در این فضا مایع شفافی به نام زلالیه جریان دارد . زلالیه از مویرگ‌ها ترشح می‌شود و مواد غذایی و اکسیژن را برای عدسی و قرنیه فراهم می‌کند و مواد دفعی را نیز جمع‌آوری کرده و از طریق خون دفع می‌کند. این مایع که گرانروی بسیار کمی دارد، به طور دائم (حدوداً هر سه ساعت) تصفیه و تجدید می‌شود.زلالیه همراه با زجاجیه فشار درونی چشم را ثابت نگاه می‌دارند و شکل کره‌ای چشم را حفظ می‌کنند. اگر به هر دلیلی تعادل بین تولید و خروج این مایع به هم بخورد مقدار مایع زلالیه در چشم افزایش پیدا می كند و فشار داخل كره چشم از حد طبیعی بیشتر می شود. (مقدار طبیعی فشار چشم در افراد بالغ بین 10 تا 21 میلی متر جیوه است). بالا رفتن فشار چشم به پرده شبكیه و عصب بینایی آسیب می زند و باعث بیماری آب سیاه یا گلوكوم می شود که ممکن است به کوری منجر شود.۹۹٫۶٪ زلالیه را آب تشکیل می‌دهد. علاوه بر آن، ویتامین C، گلوکز، اسید لاکتیک، سدیم و کلر؛ و نیز مقدار کمی پروتئین و اسید آمینه در زلالیه وجود دارد.

مشیمیه (Choroid) :
مشیمیه پرده نازك سیاه رنگی است كه دور شبكیه را احاطه كرده است. این لایه رنگ‌دانه‌دار حاوی مویرگ‌های فراوانی است که تغذیه عنبیه و سلول‌های گیرنده نور شبکیه را بر عهده دارد. مشیمیه در جلوی چشم بخش رنگین آن، یعنی عنبیه را به وجود می‌آورد. به علاوه سلول های این لایه حاوی تعداد زیادی رنگ دانه سیاه ملانین است كه رنگ سیاهی به این بخش از چشم می دهد. وجود رنگ سیاه مانع از انعكاس نورهای اضافی در داخل كره چشم می شود و به تشكیل تصویر واضحتر كمك می كند.

صلبیه (Sclera) :
صلبیه قسمت سفیدی چشم است که درامتداد قرنیه میباشد و تا پشت چشم و تاعصب بینایی ادامه می یابد. در واقع صلبیه بافت نسبتاً محكمی است كه دورتا دور كره چشم به جز قرنیه را می پوشاند و از ساختمان های داخل كره چشم محافظت می كند. این بخش از چشم اثر مستقیمی در فرایند بینایی ندارد و در واقع مثل یك اسكلت خارجی از كره چشم محافظت می كند.

شبکیه (Retina) :
شبکیه داخلی‌ترین لایه چشم است و شامل سلول‌های گیرنده نور و نورون‌ها می‌باشد. این لایه بسیار نازک که شبیه فیلم عكاسی است با قطری حدود ۰٫۵ میلی‌متر، ۷۵٪ مساحت کره چشم را می‌پوشاند.شبكیه که مابین زجاجیه و مشیمیه قرار دارد و شامل مجموعه ای از سلول های حساس به نور و انواع مختلف نرون هاست. سلولهای استوانه ای مسئول دید سیاه و سفید هستند و سلولهای مخروطی رنگها را تشخیص می دهند. نرونهای میانی شبكیه نیز سیگنالهای بینایی رسیده را جمع آوری و اطلاعات را به عصب بینایی منتقل می كنند.قرار دارد. پرتوهای نوری كه به شبكیه برخورد می كنند، به پیام های عصبی تبدیل می شوند و از طریق عصب بینایی به مغز منتقل می شوند و در مغز تفسیر می شوند.
ترتیب قرار گیری این سلول ها در شبكیه طوری است كه در ناحیه مركزی شبكیه (ماكولا) تعداد گیرنده های مخروطی بیشتر است. بنابراین وقتی فردی به صورت مستقیم به شیئی نگاه می كند تصویر آن شیء مستقیماً روی ماكولا در جایی می افتد كه تعداد سلول های مخروطی بیشتر است و در نتیجه شیء با وضوح بیشتری مشاهده می شود. جایی را که عصب بینایی از شبکیه خارج می‌شود نقطه کور (Blind spot) می‌گویند. لکه زرد بخش دیگری از شبکیه است که در امتداد محور نوری کره چشم قرار دارد و در دقت و تیزبینی چشم نقش دارد.

عصب بینایی (Optic nerve) :
عصب بینایی که در پشت شبكیه قراردارد رابط بین كره چشم و مغز می باشد. عصب بینایی از عقب كره چشم خارج می شود و از طریق سوراخی در استخوان پروانه ای جمجمه به مغز می رسد. این عصب سیگنال ها و پیام های بینایی را از طریق سلول های فتورسپتور به مغز منتقل می كند تا این پیام ها در مغز تفسیر می شوند.

عضلات چشم (Muscles) :
برای آنكه ما بتوانیم اشیاء را در جهات مختلف ببینیم لازم است بتوانیم چشم را در جهات مختلف بالا، پایین، چپ و راست بچرخانیم. حركات كره چشم در هر چشم به وسیله 6 عضله كوچك كه به اطراف كره چشم می چسبد كنترل می شود. بیماری این عضلات و یا عدم هماهنگی آن ها می تواند به انحراف چشم یا لوچی منجر شود.